Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) басқа елдеріне қарағанда, Қазақстанға ұйым шеңберінде толыққанды ортақ нарықты қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін өзінің баға саясатын өзгертуге тура келеді. Негізгі себеп – бүгінгі таңда республикада Одақтың басқа мүшелерімен салыстырғанда бензин мен дизель отынына бөлшек сауда бағаларының төмендігі.

Жалпы нарық

Қазақстанда «көрші елдердегі тұтынушылардың мүдделерін қорғау үшін қажет деп саналатын шектерден тыс шығатын» бағаны реттеудің өте жоғары дәрежесі әлі күнге дейін сақталуда. «KAZENERGY» Қауымдастығы үшін 2019 жылға арналған Ұлттық энергетикалық баяндаманы дайындауға қатысушылардың бірі болып табылатын IHS Markit зерттеу компаниясының сарапшылары осындай қорытындыға келді.

Естеріңізге сала кетсек, ЕАЭО-дағы мұнай мен мұнай өнімдерінің ортақ нарығы 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмыс істей бастайды. Бұған дейін одақтың мүше елдеріне аталған саладағы заңнаманы үйлестіру бойынша жұмыстарды жүргізу қажет.

Ортақ нарықты қалыптастыру қағидаттары нарықтық баға белгілеуді, адал бәсекелестікті қамтамасыз етуді, мұнай және мұнай өнімдері, сондай-ақ тиісті жабдықтар, технологиялар және қызмет көрсетулер саудасындағы техникалық, әкімшілік және өзге де кедергілерді жоюды көздейді. ЕАЭО елдері барлық компанияларға мұнай мен мұнай өнімдерін тасымалдау инфрақұрылымына тең қолжетімділікті ұсынуға келісті. Тасымалдау тарифтерін әрбір ел дербес белгілейді деп жоспарлануда.  Бұл ретте басқа мүше мемлекеттердің компаниялары үшін тарифтер деңгейі ұлттық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін тарифтерден аспауы тиіс. Сондай-ақ тараптар өзара саудадағы сандық шектеулерден немесе экспорттық баждардан бас тартады. ЕАЭО-дан тыс мұнай мен мұнай өнімдерінен алынатын экспорттық және кедендік баждар жеке келісімдермен реттеледі.

Сонымен қатар, IHS Markit сарапшыларының пікірінше, Қазақстанның ЕАЭО-ға интеграциясының негізгі мәселелерінің бірі одақтың көмірсутектерін ірі өндірушілер мен экспорттаушылар болып табылатын Қазақстан мен Ресей экономикаларының арасындағы өзара толықтырудың болмауы болып табылады.

Беларусь, Қырғызстан және Армения керісінше, мұнай және мұнай өнімдерін тұтынушылар болып табылады, және олардың қызметі көп жағдайда ресей экономикасымен келісілген. Беларусь, мысалы, Ресейден көмірсутегі шикізатын сатып алады, оны қайта өңдейді және мұнай өнімдері түрінде кері сатады. Ресеймен үйлестіру процесі Қазақстан үшін аса қиын болады, деп есептейді сарапшылар.

Бағаны жіберу (ұсыныстар)

IHS Markit-те Қазақстанға ішкі нарықта шикі мұнайдың бағасына экспорттық тепе-теңдік деңгейіне дейін көтерілуге мүмкіндік беру қажет деп санайды. Нәтижесінде мұнай өндіруші компанияларда отандық мұнай өңдеу зауыттарына (МӨЗ) мұнай жеткізу үшін жеткілікті ынталандыру пайда болады.

Бұдан басқа, МӨЗ үшін процессинг тарифін кезең-кезеңмен төмендету және 2020 жылдардың ортасына қарай процессинг жүйесінен толығымен бас тарту қажет.

«Мұнай өңдеу зауыттары басқа елдердегі сияқты маржадан табыс таба отырып, шикі мұнайды сатып алатын және одан өндірілетін өнімді сататын коммерциялық кәсіпорындар ретінде жұмыс істеуі тиіс», – деп есептейді сарапшылар.

Сондай-ақ, мұнай өнімдерінің ішкі бағаларын оларға бөлшек баға ЕАЭО елдерінің нарығындағы бағалардың орта деңгейіне дейін еркін көтерілуі үшін толық ауқымда ырықтандыруды жүзеге асыру қажет. Бұл АИ-80 бензинінің бағасын бақылауды ресми түрде алып тастау және басқа мұнай өнімдерінің бағасын реттеуді тоқтату керек дегенді білдіреді.

Сарапшылардың пікірінше, автомобиль отынын тұтынушыларға бөлшек сауда бағасын көтеруді көлік салығының мөлшерлемесінің тепе-тең төмендеуі есебінен өтеуге болады. Бірыңғай экономикалық кеңістік шеңберінде ресейліктермен акциз мөлшерлемесін келісу, түпкілікті тұтыну нарықтарында бағалардың елеулі таралуының және осыған байланысты қиыншылықтар тәуекелін азайту үшін мұнай өңдеу саласының салықтарын да сәйкестікке келтіру қажет. Мұнай өнімдерінің импорты мен экспортына шектеулерді барынша азайту.

Асықпай (түсініктеме)

«KAZENERGY» қауымдастығының өкілдері сарапшылардың ұсынымдарына қатысты пікірлерінде шикі мұнайға экспорттық және ішкі бағаның теңесуі таяу болашақта сөзсіз болатынын және ЖЖМ нарығын ырықтандыруға қатысты маңызды қадам болып табылатынын атап өтті.

«Алайда бұл процесс біртіндеп және кезең-кезеңмен өтуді талап етеді», – деп атап өтті қауымдастықта. Бұл көшудің бірінші қадамы ретінде ішкі нарыққа шикі мұнайды жеткізу кезінде пайдалы қазбаларды өндіру салығын (ПҚӨС) алып тастау болуы мүмкін.

Ұйымда «процессинг тарифін төмендетуді бір уақытта және барлық зауыттар үшін жүзеге асыру мүмкін емес», – деп атап өтті. Қолданыстағы тариф жаңғырту үшін алынған қарыздарды ескере отырып, МӨЗ-дің тиісті инвестициялық бағдарламалары шеңберінде бекітілген. Тиісінше, қарызды өтеу шамасына қарай процессинг тарифінің мөлшерін төмендету жоспарлануда.

Автомобиль отынын рұқсатсыз әкетудің жолын кесу үшін арнайы кеден бекеттерін құру және ЖҚС-та бақылау шекаралық аудандарда мұнай өнімдерінің бағасы бойынша жағдайды түбегейлі өзгертуге қабілетсіз. Қазақстан мен Ресейде баға тепе-теңдігін экономикалық шаралар арқылы қамтамасыз ету қажет.

«Алайда, бұл өткір әлеуметтік мәселе екенін ескере отырып, нарыққа барлық қатысушылардың, бірінші кезекте халық тұлғасындағы тұтынушылардың мүдделерін ескере отырып, кезең – кезеңмен және сараланған түрде келу қажет», – деп есептейді сарапшылар және «ЖЖМ-ға бөлшек бағаларды синхрондаудың ең қолайлы құралы фискалдық – атап айтқанда, акциздер – сондай-ақ сауданы ырықтандыру болып табылады» деп қосады.

«KAZENERGY» мәліметтері бойынша, бүгінгі таңда ҚР-да автокөлік бензиніне арналған көтерме сауда бойынша акциз ставкасы 1 т үшін $27,3, ал бөлшек сауда бойынша 1 т үшін $1,3 құрайды, бұл жиынтығында 1 т үшін $189 – ға тең болатын Ресейдегі дәл сондай көрсеткіштің 1/6-ден 1/7-ін құрайды.

Осылайша, Қазақстанда ЖЖМ-дың бөлшек сауда бағасының өсуі негізінен жер қойнауын пайдаланушылар, МӨЗ, трейдерлер, бөлу компаниялары мен ЖҚС сияқты мұнай өнімдері нарығы субъектілерінің базистік шикізат тауарларының бағасын және маржасын қандай да бір елеулі ұлғайтпастан, салық салудың өсуі есебінен қамтамасыз етілетін болады.

«Акциздер бойынша бюджетке түсетін түсімдердің болжамды ұлғаюын нақты жалақы мөлшерін ұлғайту мақсатында әлеуметтік салық салынатын салықтарды азайту арқылы, сондай – ақ көлікке салынатын салықты жою арқылы халыққа өтеуге болады», – дейді сарапшылар.

Мұнай өңдеу зауыттары

IHS Markit мәліметтері бойынша, жалпы алғанда МӨЗ жаңғырту республикаға Ресейден ашық мұнай өнімдерінің импортына елдің дәстүрлі тәуелділігін айтарлықтай төмендетуге мүмкіндік берді. Қазіргі қуаттар мұнай өнімдеріне деген ішкі сұранысты қанағаттандыру үшін кемінде 2030 жылға дейін жеткілікті болуы тиіс.

Қазақстанның МӨЗ-да мұнайды өңдеу көлемі 2018 жылы 10,2%-ға 16,4 млн теңгеге дейін өсті. Бұл құны $6 млрд. болатын жаңғырту бағдарламасы аяқталғаннан кейін қайта өңдеу қуаттарының кеңейтуімен қатар, ішкі тұтынудың өсуіне байланысты болды.

Мұнай өнімдеріне деген ішкі сұраныс 2018 жылы 11,1%-ға 14,3 млн тоннаға дейін өсті. Дәл осы уақытта, мұнай өнімдерінің экспорты 16,3%-ға 3,3 млн тоннаға дейін, ал импорт – 37,9%-ға 1,2 млн тоннаға дейін қысқарды.

IHS Markit мәліметтері бойынша, өткен жылы қазақстандық МӨЗ ішкі нарыққа бензиннің жалпы көлемінің 93%-ын, дизельдік отынның 91%-ын және авиациялық керосиннің 62%-ын қамтамасыз етті.

Атырау, Павлодар және Шымкенттегі Қазақстанның негізгі үш МӨЗ-нің үлесіне 2018 жылы елдегі мұнай өңдеудің жиынтық көлемінің 93,6%-ы келді. Үш негізгі мұнай өңдеу зауыттарынан басқа, Қазақстанда 34 шағын МӨЗ жұмыс істейді, олар негізінен төмен сапалы өнім немесе жартылай фабрикаттардың кішігірім көлемін шығарады. Алайда, олар жаңғыртудан кейін үш ірі МӨЗ-де шығарылуы тоқтатылған төмен октанды бензинді (АИ-80) қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Отынның бұл түрі негізінен ауыл шаруашылығында қолданылады және оның бағасы әлі де реттеледі.

Жүргізілген жаңғырту нәтижесінде Атырау МӨЗ-де мұнай өңдеу тереңдігі 85%-ға дейін, Павлодар МӨЗ-де – 84%-ға дейін, Шымкент МӨЗ-де – 89%-ға дейін өсті.

Қазір барлық үш зауыт ЕАЭО талаптарына сәйкес келетін К4 және К5 (Еуро-4 және Еуро-5 стандарттарына ұқсас) класты бензин шығарады.

Қазақстандық мұнай өнімдері экспортының негізгі бөлігін бұрынғысынша мазут құрайды.

Базалық сценарийге сәйкес, 2019 жылдан 2040 жылға дейінгі кезеңде қазақстандық МӨЗ өңдеу көлемі жылына 17,5%-ға 21 млн тоннаға дейін өседі.

МӨЗ-ге жеткізілетін шикі мұнайдың және одан алынатын мұнай өнімдерінің негізгі бөлігі «Қазмұнайгаз» ҰК» АҚ өндіруші кәсіпорындарына тиесілі.